Marcin Jędrzejczak, Ewa Kantorska, Łukasz Kasprzak, Kamila Łabędź


INWENTARYZACJA DÓBR KULTURY
MATERIALNEJ – SOŁECTWO
BRATOSZÓW



Wrocław 2007


Spis treści

I. Wstęp

II. Zarys historii Bartoszowa

III. Układ przestrzenny wsi i jej zabudowa

IV. Postulaty konserwatorskie oraz koncepcja wyeksponowania  walorów kulturowych miejscowości

V. Katalog zabytków

VI. Bratoszów na mapach

VII. Bibliografia

I. Wstęp


Niniejsza praca została wykonana przez studentów historii Uniwersytetu Wrocławskiego specjalności dokumentalistyka konserwatorska w ramach zajęć dydaktycznych „metodyka historycznych badań regionalnych”.

Celem pracy było scharakteryzowanie specyfiki zabudowy Bratoszowa i jego zabytków (katalog zabytków z załączonym materiałem ikonograficznym). Zostały w niej zawarte także propozycje wyeksponowania walorów miejscowości. Do wykonania tego opracowania wykorzystano literaturę przedmiotu, archiwalia oraz ikonografię. Praca nie obejmuje badań archeologicznych, jak również nie wyznacza stref ochrony konserwatorskiej.

Stan badań nad historią Bratoszowa jest niezadowalający. Literatura przedmiotu jest niepełna. Dodatkowym utrudnieniem dla badaczy jest niekompletny materiał źródłowy. Rekonstrukcja historii miejscowości była możliwa dzięki kwerendzie w Archiwum Państwowym oraz Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Niestety w wyniku powodzi w 1997 r. zalaniu uległy „Akta Gminy Pieszyce” – w którym znajdował się bogaty zasób map katastralnych[1]. Odtworzenie historii miejscowości do 1945 r. było możliwe dzięki wykorzystaniu przedwojennych publikacji na temat tego rejonu Śląska: Gemeinden und Gutsbezirke des Preussischen Staates und ihre Bevölkerung.V. Die Prowinz Schlesien[2], Gemeindelexikon für das Königreich Preußen. VI. Die Prowinz Schlesien[3], Gemeindelexikon für das Königreich Preussen[4], Alfabetisch-statistisch-topografische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und anderen Orte der Königlich Preussischen Provinz Schlesien[5]“ oraz nowszych: Pieszyce od czasów najdawniejszych do końca XX wieku[6], Słownika geografii turystycznej Sudetów[7] oraz Dolny Śląsk: monografia historyczna[8]. Pozwoliło to ustalić m. in. przedwojenną liczbę mieszkańców czy strukturę wyznaniową (zob. Tabela 1). Do opracowania powojennej historii wykorzystano akta z Archiwum Państwowego we Wrocławiu oraz nowsze publikacje (przyp. 6 i 7).

Po zapoznaniu się z podstawowymi danymi dotyczącymi Bratoszowa przystąpiono do inwentaryzacji zabudowań, która odbyła się 12 maja 2007r. Na tym etapie niezwykle pomocne okazały się materiały kartograficzne (mapy geodezyjne i sztabowe) z Instytutu Geografii Uniwersytetu Wrocławskiego oraz udostępnione przez Urząd Miasta w Pieszycach. Na podstawie map geodezyjnych udało się przyporządkować poszczególne zabudowania do numerów działek ewidencyjnych. Dzięki porównaniu numerów działek z mapami sztabowymi udało się określić zmiany w układzie przestrzennym miejscowości i wydatować poszczególne zabudowania. Następnie przystąpiono do wizji lokalnej. Starano się przeprowadzić zarówno obserwacje zewnętrzną jak i wewnętrzną budynków. Ze względu na odmowy, bądź nieobecności właścicieli niemożliwe okazało się przeprowadzenie wizji wewnętrznej we wszystkich obiektach. Do udokumentowania inwentaryzacji wykorzystano zebrany materiał fotograficzny, który oddaje obecny stan zabudowań.

Praca zawiera informacje o Bratoszowie: zarys historii oraz jego układ przestrzenny. Autorzy przedstawili także własne koncepcje wyeksponowania walorów kulturowych miejscowości, które ich zdaniem mogą przyczynić się do jej rozwoju. Katalog zabytków składa się z opisu zabudowań wartościowych pod względem architektonicznym, ich zdjęć oraz postulatów konserwatorskich. W pracy zaprezentowane zostały także przedstawienia miejscowości na mapach w różnych okresach historycznych.

II. Zarys historii Bratoszowa

POŁOŻENIE

Bratoszów jest położony w południowo-zachodniej części Kotliny Dzierżoniowskiej na wysokości ok. 255 m n.p.m. Leży na północny-zachód od Pieszyc, w stronę Piskorzowa. Przez Bratoszów prowadzi lokalna droga z Dzierżoniowa do Lutomi. Na wschodzie osady, koło stawu, odchodzi droga do Pieszyc, a na zachód do Nowizny i Mościska. Teren zbudowany jest z mioceńskich iłów, mułków i piasków[9] . Osada ma charakter rolniczy.
Do 1945 r. Bratoszów był kolonią Pieszyc w obwodzie dzierżoniowskim (Reichenbach). Tuż po zajęciu tych ziem w 1945 r. na krótko pozostawiono poniemiecki podział administracyjny. Stopniowo wprowadzono polski podział na gminy a potem od 1954 r. gromady. Bratoszów niezmiennie znajdował się w związkach administracyjnych z Pieszycami w powiecie dzierżoniowskim w województwie wrocławskim, a od 1972 r. miejscowość zgodnie z rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów stała się częścią tego miasta[10], zachowując jednak odrębną nazwę jako sołectwo. Po zmianach z 1975 r. i likwidacji powiatów (i wcześniejszej gromad na rzecz gmin z 1973 r.) Bratoszów jako część Pieszyc przynależał do gminy o tej samej nazwie w województwie wałbrzyskim. Po kolejnej transformacji i ponownym wprowadzeniu trójstopniowego podziału w 1999 r. gmina weszła w obręb powiatu dzierżoniowskiego w województwie dolnośląskim.


DAWNE NAZWY WSI

Przez cały okres istnienia osady jej nazwa nie ulegała zasadniczym zmianom, nie uwzględniając przejścia jej w obręb nowo powstałego Państwa Polskiego w 1945 roku. Od momentu założenia wsi w 1784 jej nazwa brzmiała: Stollbergsdorf. W roku 1871 nazwa uległa zmianie na: Stolbergsdorf, a po zakończeniu działań wojennych związanych z II wojną światową otrzymała polską nazwę: Bratoszów[11] .

HISTORIA BRATOSZOWA

W połowie XVIII w. dobra pieszyckie, na których założono interesującą nas miejscowość znajdowały się we władaniu Erdmanna von Promnitz. Z powodu własnej bezdzietności postanowił przekazać majątek potomkowi swojej siostry, Christianowi Friedrichowi von Stolberg-Wernigerode[12]. Decyzję tę zaaprobował król pruski Fryderyk II, któremu zależało na osłabieniu wpływów austriackich na niedawno zdobytym Śląsku, do czego Stolberg doskonale się nadawał jako członek rodziny ewangelickiej ze środkowo-północnych Niemiec, nie związany z Habsburgami[13]. Z jego inicjatywy został założony Bratoszów w latach 1783-1784 na terenie tzw. starego folwarku, pod niemiecką nazwą Stolbergsdorf (od nazwiska założyciela)[14].

W 1800 r. Christian von Stolberg podzielił swój śląski majątek na trzy ordynacje z których jedną stanowiły: Pieszyce, Kamionki, Dorotka, i Bratoszów. Ordynatem tego majątku został drugi z jego synów, Ferdynand[15]. Bratoszów był typowym przysiółkiem rzemieślniczym, powstałym z myślą o osadnictwie tkaczy chałupników i drobnych rolników.

W połowie XVIII wieku skończyła się wieloletnia koniunktura na płótna śląskie. Istotny wpływ miały na to zarówno czynniki polityczne jak i pojawienie się konkurencji w postaci angielskiego włókiennictwa fabrycznego oraz wzrastający szybko popyt na towary bawełniane. W związku z tym pokutował pogląd, że poprawę sytuacji śląskiego płóciennictwa można osiągnąć przede wszystkim przez wzrost produkcji. Stąd decyzja o założeniu Bratoszowa, który miał wspomóc proces konsolidacji wewnętrznego rynku tkackiego[16]. W 1825 r. na terenie wsi istniało 71 warsztatów bawełnianych. Natomiast w 1840 znajdowały się w Bratoszowie już 83 warsztaty bawełniane, 5 handlowych oraz gospoda[17].

Na początku lat czterdziestych nastąpił kryzys zbytu tekstyliów. Płace tkaczy nie wystarczały na utrzymanie rodziny. W roku 1842 sytuację pogorszył nieurodzaj i ciężka zima. Konkurencja angielska, której wyroby stały na wyższym poziomie technicznym, doprowadziła do znacznego spadku cen. W rezultacie zapanowała recesja na rynku Pogórza Sudeckiego. Ludność Pieszyc i okolicznych miejscowości doprowadziła w czerwcu 1844 r. do wystąpień stłumionych przez wojsko pruskie[18] . Sytuacja tkaczy stale pogarszała się. Rozwój tkactwa lnianego doprowadził do prawie całkowitego upadku tkactwa bawełnianego, które to stanowiło podstawę utrzymania większości mieszkańców. Po upadku chałupnictwa ludność Bratoszowa i okolicznych miejscowości znalazła częściowo zatrudnienie w fabrykach Pieszyc i Dzierżoniowa. Ukształtowana wówczas sytuacja utrzymała się z niewielkimi zmianami do II wojny światowej.

Zaludnienie wsi na przestrzeni przeszło 220 lat ulegało zmianie. Od momentu założenia osady zaobserwować można rozwój demograficzny. Wieś już w dwa lata po założeniu osiągnęła liczbę 50 domów, a więc wedle przybliżonych szacunków liczba ludności osiągnęła ok. 330 – 350 osób w 1786 r [19]. Pierwsze dane statystyczne za rok 1800 wskazują liczbę 365 osób, jednak wydarzenia okresu napoleońskiego sprawiły, że dla 1816 wydatnie się ona zmniejsza. Od tej pory jednak wykazuje stałe tendencje wzrostowe do 1871 roku. Wówczas przeprowadzony spis powszechny wykazał maksymalną liczbę mieszkańców – 530 osób. Załamanie spowodowane było upadkiem przemysłu bawełnianego w regionie Pieszyc i Dzierżoniowa[20] (przy czym załamanie demograficzne nie dotknęło jeszcze przez najbliższe 20 lat największych okolicznych ośrodków przemysłowych), co spowodowało falę emigracyjną. Sytuację tę doskonale oddaje tabela nr 1 oraz wykres nr1 . Warto zauważyć, że mimo zmieniającej się liczby ludności ilość gospodarstw w zasadzie pozostaje niezmienna i oscyluje wokół początkowych 50.

 Tab. 1 Liczba mieszkańców Bratoszowa w latach 1800-2007:*

   

Rok	Liczba ludności
1800	365
1816	318
1825	327
1840	357
1860	443
1865	511
1871	530
1885	499
1895	347
1903	336
1920	318
1941	315
2007	219

* Źródła: J.G.Knie, Alfabetisch-statistisch-topografische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und anderen Orte der Königlich Preussischen Provinz Schlesien, Breslau 1845; Gemeinden und Gutsbezirke des Preussischen Staates und ihre Bevölkerung.V. Die Prowinz Schlesien, Berlin 1874; Gemeindelexikon für das Königreich Preußen. VI. Die Prowinz Schlesien, Berlin 1887;Gemeindelexikon für das Königreich Preussen, Berlin 1898; http://www.pieszyce.pl z dnia 01.06.2007.

Do 1945 r. większość mieszkańców wsi była wyznania ewangelickiego. Liczba katolików w 1871 r. wynosiła 88[21], w 1885 r. 92[22], w 1895 r. 52 osóby[23], a w 1903 r. 55 osób[24]. Liczba ewangelików przechodziła podobne wahania co liczba ludności wsi. W roku 1871 wynosiła 442 osoby, w 1885 r. 207, w 1895 r. 248 osób, natomiast w 1903r 263 osóby[25]. Po 1945r. ludność wsi stanowiła niemal w 100% osoby wyznania rzymskokatolickiego. Wieś od powstania należała do okręgu parafii w Pieszycach. Zmieniło się to po 1945 r., kiedy to weszła w obręb administracyjny parafii w Piskorzowie.

Początek II wojny światowej w rejonie Bartoszowa przebiegał spokojnie, żadne symptomy nie wskazywały na toczącą się wojnę. Jednak wraz z rozwojem konfliktu zbrojnego oraz odcięciem dostaw bawełny przemysł włókienniczy w rejonie Pieszyc podupadał. Spowodowało to masowe zamknięcia fabryk. W 1942 roku nastąpiło ożywienie regionu jako rezultat przeniesienia zakładów przemysłu ciężkiego z zachodnich Niemiec. Ogółem w okręgu pieszyckim znalazło wówczas zatrudnienie około 3000 osób. Wraz z przesuwaniem się frontu na zachód, ofensywa wojsk radzieckich sprawiła, iż rozpoczęto ewakuację ludności. Ostateczne natarcie I Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej na teren okręgu dzierżoniowskiego nastąpiło w dniach 7 – 10 maja 1945 r. Ze strony niemieckiej ziem tych bronił XVII korpus 17 armii pod dowództwem generała Haasego, wojsko sowieckie dysponowało natomiast na tym odcinku 59. armią pod dowództwem gen. płk. Korownikowa. 8 maja doszło do zajęcia Pieszyc oraz okolicznych miejscowości w tym także Bratoszowa[26]. Armia Czerwona pozostawała na tych ziemiach do wiosny 1947 r. Zajmując między innymi duży majątek ziemski w Pieszycach w pobliżu drogi do Bratoszowa.

Po drugiej wojnie światowej do wsi przybyli polscy osadnicy w większości z centralnych obszarów Polski oraz w mniejszym stopniu „repatrianci” z Kresów Wschodnich II RP. Koegzystowali oni przez kilka miesięcy z miejscową ludnością niemiecką[27]. Pierwsze przesiedlenia ludności niemieckiej z terenu gminy Pieszyce, w tym Bratoszowa, rozpoczęły się wiosną 1946 r., a zakończyły dopiero w październiku 1948 r., kiedy to na terenie całej gminy pozostały tylko 163 osoby pochodzenia niemieckiego. Część ludności miejscowej opuszczała te tereny dobrowolnie, wobec większości stosowano jednak przymus administracyjny. Należy wspomnieć o wielu skargach wysiedlanej ludności na sposób postępowania wobec niej. Zdarzały się przypadki gwałtów, często dokonywanych przez żołnierzy Armii Czerwonej, oraz rabunki, w których uczestniczyła ludność polska[28].

Wraz z zakończeniem działań wojennych nowo przybyli mieszkańcy Bartoszowa znaleźli się w zupełnie nowej dla siebie rzeczywistości. Rozpoczynali życie na nowo w zupełnie obcym dla siebie miejscu, także w nowym systemie politycznym. Całość życia publicznego, społecznego oraz politycznego została zdominowana przez jedną partię, mianowicie – PPR (od 1948 Polska Zjednoczona Partia Robotnicza). Jaki był stosunek mieszkańców wsi do nowych władz? Oficjalnie partia głosiła, iż dysponuje szerokim poparciem społecznym, jednak badania Andrzeja Paczkowskiego na temat referendum z 30 VI 1946 r., które miało ukazać zasięg społecznego poparcia dla partii, ukazały coś zupełnie innego. Mieszkańcy Dolnego Śląska, w tym zapewne i Bratoszowa, 3 razy „tak” odpowiedziało tylko 45% wyborców, 1 raz „nie” i 2 razy „tak” 10%, 2 razy „nie” i raz „tak” 20% oraz 3 razy „nie” 25% uczestników referendum[29].

W Bratoszowie odcisnęła swe piętno szeroko zakrojona propaganda komunistyczna, mówiąca o powrocie prastarych polskich ziem do macierzy. Wyrazem tego jest wzniesiony w 1950 r. pomnik, z okazji szóstej rocznicy podpisania manifestu lipcowego.
W okresie stalinizmu obok represji i prześladowań trwało zagospodarowywanie ziem poniemieckich oraz podnoszenie poziomu produkcji. Część mieszkańców zajęła się pracą na roli, a inni pracą w pobliskich ośrodkach miejskich. Życie mieszkańców biegło własnym torem. W latach siedemdziesiątych zanotowano znaczny przyrost naturalny w gminie Pieszyce, przy jednoczesnym wzroście migracji wewnętrznej. Młodzi mieszkańcy Bartoszowa, urodzeni już na Ziemiach Odzyskanych, z powodu braku perspektyw osiągnięcia lepszych warunków życiowych zaczynało opuszczać swą rodzinną miejscowość. Tendencja ta zauważalna jest do dnia dzisiejszego, czego dowodem jest stale zmniejszająca się liczba mieszkańców[30].

Mieszkańcy Bratoszowa stanowią zintegrowaną oraz zorganizowaną społeczność. Wobec braku kościoła w ich miejscowości, potrafili zagospodarować jedno pomieszczenie na kaplicę, w której co sobotę odbywają się nabożeństwa.
Marazm codzienności przełamywały w Bratoszowie wydarzenia w skali ogólnokrajowej. Lokalna społeczność bardzo przeżyła wizyty Jana Pawła II do ojczyzny, powstanie „Solidarności”, stan wojenny czy wreszcie „okrągły stół”, który przyczynił się do upadku komunizmu w Polsce.

III. Układ przestrzenny wsi i jej zabudowa

Historyczny, ruralistyczny układ wsi znany jest z map sporządzonych w latach 1883-1932. Wynika z nich, że od samego początku wieś była ulicówką i układ ten prezentuje do dnia dzisiejszego. Należy jednak zaznaczyć, że schodzą się tutaj prostopadle dwie drogi tworząc kształt litery „L”.

We wsi dominuje zabudowa murowana dwukondygnacyjna. Budynki mieszkalne, na planie prostokąta, fasadą frontową zwrócone są do ulicy. Usytuowane za nimi z rzadka zabudowania gospodarcze są w większości wypadków murowane. Jeśli chodzi o pokrycie dachów dominuje dachówka karpiówka.

Miejscowość stanowi dobry przykład typowej kolonizacji XVIII-wiecznej. Działki na których wybudowane są domy mieszkalne oraz budynki gospodarcze są w przeważającej części prostokątne o zbliżonej wielkości. Jest to dość nietypowa zabudowa dla tego regionu.

W obrębie sołectwa nie znajdują się żadne obiekty sakralne, niemniej jednak w południowej części miejscowości usytuowany jest poniemiecki cmentarz ewangelicki.

IV. Postulaty konserwatorskie oraz koncepcja wyeksponowania walorów kulturowych miejscowości

Jeśli chodzi o układ przestrzenny wsi, postuluje się jego zachowanie. Wszystkie nowo wznoszone budynki powinny mieć maksymalnie dwie kondygnacje oraz symetryczne dachy o ceramicznych pokryciach połaci. Ponadto postuluje się o wprowadzenie, w miarę możliwości, ujednoliconego ogrodzenia, celem poprawy wyglądu estetycznego miejscowości.

Bratoszów jest miejscowością o korzystnym położeniu geograficznym. Bliskość Gór Sowich oraz większych ośrodków miejskich czyni to miejsce atrakcyjnym dla weekendowych wypadów wypoczynkowych. Pomysłem na aktywizację może być utworzenie gospodarstw agroturystycznych, czemu sprzyja zaciszna okolica, bliskość lasu oraz miejscowego stawu. Także nawiązanie współpracy z okolicznymi miejscowościami, celem powołania objazdowej trasy turystycznej może przyczynić się do przyciągnięcia wielu amatorów jednośladów. Jednym z pomysłów wartych podkreślenia, zdaniem autorów, jest idea stworzenia szlaku tkaczy śląskich, bowiem Bratoszów posiada niemal nie zmieniony układ ruralistyczny z dominującą oryginalna zabudową z przełomu XIX i XX wieku. Wieś mogłaby z powodzeniem reprezentować pierwszą fazę tworzenia śląskiego przemysłu tkackiego (chałupnictwo).



V. Katalog zabytków


W sołectwie Bratoszów żaden budynek nie jest wpisany do katalogu zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Autorzy niniejszego opracowania uważają, że w miejscowości nie znajduje się żaden obiekt, który należałoby do niego włączyć. Natomiast na uwagę zasługują i częściową ochroną powinny być objęte pewne elementy poszczególnych zabudowań:


1. Budynek mieszkalny nr 14 (działka nr 18) – wzniesiony w początkach XX wieku na planie prostokąta; dwukondygnacyjny z poddaszem; podpiwniczony; murowany, otynkowany; dach mansardowy dwuspadowy kryty dachówką karpiówką. Drzwi wejściowe oraz schody są drewniane, oryginalne. Podwójne okna drewniane są czterodzielne z nadświetlem, po części wymienione na nowe plastikowe. Objęta ochroną powinna zostać bryła budynku, a także dach typu mansardowego.

2. Budynek mieszkalny nr 22 (działka nr 26) – wzniesiony z końcem XIX wieku na planie prostokąta; dwukondygnacyjny z zagospodarowanym poddaszem; murowany, otynkowany; dookoła elewacji występuje cokół; w elewacji frontowej ozdobna sterczyna; dach dwuspadowy pokryty dachówką karpiówką tzw. barankiem; więźba dachowa oryginalna (dach krokwiowy bez słupów). Drzwi wejściowe oryginalne płycinowe z nadświetlem. Okna drewniane jedno- lub dwudzielne. Wewnątrz drzwi drewniane oryginalne płycinowe; posadzka z płytek ceramicznych. Objęta ochroną powinna zostać fasada frontowa ze szczególnym uwzględnieniem ozdobnej sterczyny.

3. Stodoła na posesji nr 41 (działka nr 48) – zbudowana w połowie XIX wieku na planie „L” o konstrukcji szachulcowo-ryglowej; jednokondygnacyjna, o stropie drewnianym. Dach dwuspadowy, drewniany, pokryty papą. Objęta ochroną powinna zostać oryginalna zabudowa szachulcowo-ryglowa.
4. Obora na posesji nr 29 (działka nr 9) – koniec XVIII wieku na planie prostokąta, murowana, otynkowana. Dach dwuspadowy, pokryty dachówką karpiówką, tzw. barankiem. Zachowały się sklepienia kolebkowe, oryginalna posadzka oraz żłoby z datacją 1933 r. Objęte ochrona powinny zostać oryginalne sklepienia kolebkowe oraz wykonane z piaskowca ościeże drzwiowe.
5. Cmentarz ewangelicki (działka nr 196) – istniejący od połowy XIX wieku, użytkowany do 1945 roku. Z głównej alei odchodzą prostopadłe ścieżki, 4 na lewo i 3 na prawo. Wczesne nagrobki (XIX-wieczne) wykonane są z piaskowca w formie tumbowej, natomiast późniejsze granitowe. Na terenie cmentarza znajduje się ok. 37 nagrobków. Objęty ochroną powinien zostać cały teren cmentarza. Postuluje się o jego ogrodzenie, a także jego uporządkowanie.

VI. Bratoszów na mapach


1. Zespół Akta Gminy Pieszyce znajduje się w Archiwum Państwowym we Wrocławiu.
2. Gemeinden und Gutsbezirke des Preussischen Staates und ihre Bevölkerung.V. Die Prowinz Schlesien, Berlin 1874.
3. Gemeindelexikon für das Königreich Preußen. VI. Die Prowinz Schlesien, Berlin 1887.
4. Gemeindelexikon für das Königreich Preussen, Berlin 1898.
5. J.G.Knie, Alfabetisch-statistisch-topografische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und anderen Orte der Königlich Preussischen Provinz Schlesien, Breslau 1845.
6. M. Goliński, J. Kęsik, L. Ziątkowski, Pieszyce od czasów najdawniejszych do końca XX wieku, Toruń 2002.
7. Słownik geografii turystycznej Sudetów, t. 11: Masyw Ślęży, Równina Świdnicka, Kotlina Dzierżoniowska, pod red. Marka Staffy, Wrocław 2005.
8. Dolny Śląsk: monografia historyczna, pod red, W. Wrzesińskiego, Wrocław 2006.
9. Słownik geografii turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, T. 11, Wrocław 1995
10. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1972 roku; Dz. U. 72.50.327
11. Słownik geografii…; S. Rospond, Słownik nazw geograficznych Polski Zachodniej i Północnej, Wrocław-Warszawa 1951.
12. Wspomina o tym w dokumencie z 8 czerwca 1765 roku, cyt. za M. Goliński, J. Kęsik, L. Ziątkowski, Pieszyce od czasów najdawniejszych do końca XX wieku, Toruń 2002, s. 87.
13. Tamże
14. Słownik geografii turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, T. 11, Wrocław 1995.
15. M. Goliński, J. Kęsik, L. Ziątkowski, Pieszyce…, s. 89
16. W cieniu Wielkiej Sowy: monografia Gór Sowich, pod red. T. Przerwy, Dzierżoniów 2006, s. 140
17. J.G.Knie, Alfabetisch-statistisch-topografische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und anderen Orte der Königlich Preussischen Provinz Schlesien, Breslau 1845
18. Dolny Śląsk…, s. 409
19. Słownik geografii turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, T. 11, Wrocław 1995
20. Tamże, s. 431
21. Gemeinden und Gutsbezirke des Preussischen Staates und ihre Bevölkerung.V. Die Prowinz Schlesien,
Berlin 1874, s. 126.
22. Gemeindelexikon für das Königreich Preuβen. VI. Die Prowinz Schlesien, Berlin 1887, s 118
23. Gemeindelexikon für das Königreich Preussen, Berlin 1898, s. 124
24. Gemeindelexikon für das Königreich Preuβen. VI. Die Prowinz Schlesien, Berlin 1905, s. 288-289
25. Patrz przypis 19, 20,21,22
26. R. Majewski, Dolny Śląsk 1945. Wyzwolenie, Warszawa 1982
27. Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Państwowy Urząd Repatriacyjny oddział wojewódzki we Wrocławiu oraz oddziały powiatowe, sygn. 206,1255, 1257, 1261, 1262
28. M. Goliński, J. Kęsik, L. Ziątkowski, Pieszyce…, s.146-148
29. Dokumenty z dziejów PRL. Zeszyt 4. Referendum z 30 czerwca 1946 r., oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1993
30. M. Goliński, J. Kęsik, L. Ziątkowski, Pieszyce…, s.192


VII. Bibliografia

1. Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Państwowy Urząd Repatriacyjny oddział wojewódzki we Wrocławiu oraz oddziały powiatowe.
2. Dokumenty z dziejów PRL. Zeszyt 4. Referendum z 30 czerwca 1946 r., oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1993
3. Gemeinden und Gutsbezirke des Preussischen Staates und ihre Bevölkerung.V. Die Prowinz Schlesien, Berlin 1874
4. Gemeindelexikon für das Königreich Preuβen. VI. Die Prowinz Schlesien, Berlin 1887
5. Gemeindelexikon für das Königreich Preuβen. VI. Die Prowinz Schlesien, Berlin 1905
6. Gemeindelexikon für das Königreich Preussen, Berlin 1898
7. J.G.Knie, Alfabetisch-statistisch-topografische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und anderen Orte der Königlich Preussischen Provinz Schlesien, Breslau 1845
8. Dolny Śląsk: monografia historyczna, pod red. W. Wrzesińskiego, Wrocław 2006
9. M. Goliński, J. Kęsik, L. Ziątkowski, Pieszyce od czasów najdawniejszych do końca XX wieku, Toruń 2002.
10. R. Majewski, Dolny Śląsk 1945. Wyzwolenie, Warszawa 1982
11. S. Rospond, Słownik nazw geograficznych Polski Zachodniej i Północnej, Wrocław-Warszawa 1951
12. Słownik geografii turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, T. 11, Wrocław 1995
13. W cieniu Wielkiej Sowy: monografia Gór Sowich, pod red. T. Przerwy, Dzierżoniów 2006