Wojciech Bednarek
Anita Musialska
Michał Musialski
Jolanta Turyk

Spis treści:

1. Metoda inwentaryzacji
2. Położenie geograficzne
3. Nazwy wsi
4. Zarys historyczny
5. Układ urbanistyczny
6. Opis architektoniczny
7. Zakończenie
8. Bibliografia

1. Metoda inwentaryzacji

W dniach 11-12 maja 2007 grupa studentów historii Uniwersytetu Wrocławskiego w ramach zajęć praktycznych ze specjalizacji Dokumentalistyka konserwatorska, udała się do Podolina w celu inwentaryzacji zabudowań. Zadaniem było zapoznanie się z układem przestrzennym i zabudowaniami w celu rozpoznania budynków powstałych przed 1939 rokiem. Wizja lokalna poprzedzona została jednak badaniami historycznymi, albowiem trzeba było poznać dzieje osady, dowiedzieć się czym zajmowali się mieszkańcy. Ma to znaczny wpływ na zabudowę.

Pierwsze i wstępne informacje odnaleziono w internecie na stronie internetowej Pieszyc, dzięki czemu ustalono położenie geograficzne i przynależność administracyjną, a także odnaleziono kilka zajęć Podolina.

Dzięki "Słownikowi nazw geograficznych Polski zachodniej i północnej" Stanisława Rosponda udało się ustalić nazwę miejscowości.

Kolejnym krokiem były niemieckie spisy miejscowości np. Alphabebetisch-statistisch-topographische Ubersicht der Dörfer, Fleken, Stadte und andern orte der Konigl. Prowinz Schlesien, Auflage K/G. Knie z 1845 roku czy Alphabetisches Ortsnamenverzieichnis der Deutchen Ostgebieteunter fremder Verwachtung nach dem Gebietsstand am 1.9.1939. Tam znalazła się informacja o tym, że Podolin była to kolonia Rościszowa. Ponadto informacje gdzie znajdowała się najbliższa poczta czy stacja kolejowa wraz z podaniem odległości w kilometrach.

Nieocenioną pomocą okazała się mapa sztabowa, która pokazała liczbę domów, ale przede wszystkim to co najcenniejsze czyli układ urbanistyczny z 1919 roku.

Ponieważ Podolin jest i był w przeszłości miejscowością stosunkowo niewielką, nie ma monografii na jego temat. Należało więc sięgnąć do opracowań dotyczących regionu i okolicznych miast. Dotyczy to zwłaszcza Pieszyc i Dzierżoniowa ponieważ ich historia sięga dwunastego wieku, ponadto odegrały istotniejszą rolę w historii, przede wszystkim gospodarczej regionu. Podstawą więc stała się praca "Pieszyce od czasów najdawniejszych do końca XX wieku" M. Golińskiego, J. Kęsika, L. Ziątkowskiego. Pomocny okazał się również Śląski Indeks Ikonograficzny Wandy Reychmanowej, dzięki niemu udało się dotrzeć do zdjęć Podolina oraz tamtejszych mieszkańców przy pracy.

Przeprowadzona wizja lokalna pokazała, że współczesny Podolin ma niewiele wspólnego z tym co jest zapisane w źródłach. Z gospodarstw zaznaczonych na mapie sztabowej pozostało zaledwie pięć, reszta nie istnieje. Po wojnie wybudowano zaledwie jeden dom. Wszystko zarosło lasem, łącznie z drogami (aktualnie jest tylko jedna ulica). Nie istnieje tym samym przedwojenny układ urbanistyczny i bez starych map bardzo trudno byłoby go ustalić. Każdy z zachowanych budynków został dokładnie obejrzany. Dzięki życzliwości gospodarzy grupa badaczy została wpuszczona na posesje numer 5 i 4. Pozostałe zabudowania były oglądane i oceniane z ulicy. Przeprowadzono także wizję wewnętrzną parteru i piwnicy domu numer 4. Sporo informacji dostarczyła rozmowa z mieszkańcami. Przede wszystkim potwierdzili gęstą zabudowę przedwojenną i proces popadania w ruinę i zarastanie lasem kolejnych gospodarstw. Ponadto pojawiła się informacja, że istniała kapliczka i cmentarz, jednak pomimo przeszukania lasu we wskazanym miejscu nie odnaleziono żadnych pozostałości.

2. Położenie geograficzne

Pod względem administracyjnym Podolin, podobnie jak pobliski Rościszów, jest ulicą Pieszyc. Należy do gminy Pieszyce, powiatu Dzierżoniów w województwie dolnośląskim (w latach 1975-1998 było to województwo wałbrzyskie).
Podolin leży u podnóża Gór Sowich w Kotlinie Dzierżoniowskiej, w kotlinowatym obniżeniu u źródeł Granicznego Potoku. Otaczają go ze wszystkich stron zalesione wzniesienia: od zachodu Pisana, od północy Dębówka, od wschodu Ostrężnik.

3. Nazwy wsi

Niemiecka nazwa Podolina pojawiająca się od 1816 to Fridrichsgrund, Po przyłączeniu po II wojnie światowej Dolnego Śląska do Polski, latem 1945 przemianowano go na Podolewo, wkrótce zaś na Podole i Padole. W 1965 roku pojawiła się nazwa Podolin. Aktualnie są stosowane trzy nazwy: Podolin, Podole, Padole.

4. Zarys historyczny

Fryderyka II, króla pruskiego w latach 1740-86 określa się często władcą oświeconym. Celem jego życia było doprowadzenie do potęgi swego państwa. Miało to dokonać się głównie poprzez podboje a do tego potrzebna była silna armia. Potrzeby finansowe na jej rozbudowę wymusiły nowa politykę ekonomiczną państwa - niezbędnym warunkiem stał się rozwój gospodarczy.
Jednym z rozwiązań na zapełnienie skarbu państwa była tzw. kolonizacja fryderycjańska. Polegała ona na zakładaniu nowych osad na wschodzie kraju, zagospodarowanie nieużytków, karczowanie lasów.

 
Proces ten zaowocował w Górach Sowich założeniem kilkunastu osad oraz sporej liczby kolonii i przysiółków. Jedną z nich był Podolin założony w 1782 roku, jako kolonia Rościszowa w dobrach hrabiego von Nostitza. Zastanawiać może dlaczego założono osadę w tak, wydawać by się mogło, niesprzyjającym otoczeniu. Tymczasem ma to racjonalne wytłumaczenie. Po pierwsze historyczno- gospodarczy rozwój regionu sprawił ze była to osada tkaczy. Tradycja tkactwa w rejonie Dzierżoniowa, Bielawy i Pieszyc jest długa i sięga XIII wieku. Po drugie proces technologiczny tkania płócien sprawia, że niezbędne są duże ilości drewna do ich bielenia. Lasy były więc stopniowo wyrąbywane i zdewastowane. Wraz z cofającą się linią drzew także tkactwo przesuwało się coraz wyżej w rejony górskie (podobna sytuacja wystąpiła w Karkonoszach). Oprócz opału potrzebne były nasłonecznione łąki oraz bliskość wody o dużym spadku. Wszystko to znajdowało się w miejscu założenia Podolina.

 
Charakterystyczne jest, że tego typy osady miały typowo rzemieślniczy charakter i nie posiadały zaplecza rolniczego. Ich mieszkańcy musieli więc znaczną część zarobków przeznaczyć na otrzymanie, co przy spadkowej tendencji cen sprawiało że ich sytuacja materialna pogarszała się.

 
W 1799 ukończono budowę domów kolonistów. W początkach XIX wieku była to już spora osada, której mieszkańcy trudnili się głównie tkactwem chałupniczym i pracą w lasach. W 1825 było tu 36 domów, wśród nich szkoła ewangelicka. We wsi pracowało 50 krosien bawełnianych i 6 innych, a w 1840 roku liczba krosien bawełnianych wzrosła do 82 (na 35 domów). Wśród mieszkańców było też 2 rzemieślników i 2 handlarzy. Do polowy XIX wieku liczba mieszkańców stale wzrastała, o ile w 1816 mieszkały tam 222 osoby, to 1840 było ich 288.

Do popularności Podolina przyczyniła się turystyka, ponieważ prowadziły tędy dość uczęszczane szlaki turystyczne z Lutomi i Pieszyc na Wielką Sowę. Wioska cieszyła się sławą jako bardzo malowniczy i romantyczny zakątek wśród lasów. 10 września 1899 roku obchodzono uroczyście 100-lecie powstania wsi. W 1902 roku Eva von Thiele-Winkler z Miechowic na Górnym Śląsku zakupiła teren, na którym wzniesiono dom wypoczynkowy „Stille Ruh" dla diakonis z Miechowic. W 1911 roku diakonisy dokupiły kilka domów, w których po przebudowaniu założyły ośrodek dla 80 dzieci chorujących na dyfteryt i szkarlatynę. We wsi znajdowała się też gospoda i cmentarz z kaplicą.

 
Na początku XIX wieku wraz z zastosowaniem nowych technologii walory środowiska naturalnego Podolina przestały odgrywać w produkcji role pierwszorzędną. Węgiel kamienny sprawił że bliskość lasu nie była już potrzebna tak samo jak bielące środki chemiczne zastąpiły nasłonecznione łąki i górskie potoki. W drugiej połowie XIX wieku tkactwo chałupnicze upadło, ale mieszkańcy znaleźli zatrudnienie w tkalniach mechanicznych powstających w niżej położonych miejscowościach przede wszystkim w Pieszycach i Rościszowie. Wtedy w Podolinie zaznacza się już powolny proces wyludniania, w 1933 osada liczy 151 mieszkańców.

 
Ważną cezurą w dziejach Podolina jak i całego Dolnego Śląska była II wojna światowa i związana z nią zmiana państwowości oraz przemieszczenia ludności. Najpierw była to ludność niemiecka, głównie kobiety i dzieci, ewakuowana w 1942 z Niemiec centralnych i zachodnich, zagrożona bombardowaniami aliantów. Skutkiem tego liczba ludności Pieszyc i okolicznych wsi pod koniec 1944 roku podwoiła się.

8 maja 1945 roku Pieszyce poddały się bez walki wojskom radzieckim. Zgodnie z umową zawartą między Rządem Tymczasowym RP a dowództwem radzieckim, wszystkie zakłady przemysłowe znajdujące się na zachód od przedwojennej granicy polsko - niemieckiej, uznane zostały za radziecką zdobycz wojenną. Rozpoczęła się grabież i wywóz wszystkich rzeczy wartościowych łącznie z wyposażeniem fabryk.
Uciekająca ludność niemiecka z terenów zachodnich najczęściej nie docierała do Niemiec centralnych ale zatrzymywała się na Pogórzu Sudeckim. Był to teren bezpieczny, ale także o zatrzymaniu się w ucieczce zadecydował brak środków transportu.

 
Po zakończeniu wojny w Dzierżoniowie powstaje punkt zbiorczy, z którego od lutego 1946 roku do października 1947 wyewakuowano 69 427 Niemców w tym z Rościszowa 342 osoby. Do opuszczonych przez ludność niemiecką domów i gospodarstw od 1947 roku zostaje sprowadzona ludność polska. Nowi mieszkańcy Pieszyc przybyli w przeważającej części z Polski centralnej, z Kresów Wschodnich (województwa lwowskie, tarnopolskie, wołyńskie) zaledwie 23% z nich. Ważne jest, że była to grupa młoda, 60% miało mniej niż 18 lat. W styczniu 1948 ludność Pieszyc liczyła 10 589 Polaków, 1 200 Żydów i około 2 000 Niemców.

 
Jak wynika z przedstawionych danych znaczny odsetek mieszkańców stanowiła ludność żydowska. Część byli to więźniowie niemieckich obozów koncentracyjnych, część zaś znalazła się na tym terenie na skutek umowy polsko - radzieckiej o przesiedleniu ludności polskiej i żydowskiej. Od roku 1946 w związku z wydarzeniami kieleckimi Żydzi zaczynają opuszczać Polskę ponieważ przestali czuć się tu bezpiecznie. Kolejna potężna fala emigracji żydowskiej ma miejsce w latach 1967-68.

 
Dzięki temu, iż w czasie wojny ukryto część wyposażenia fabryk, mogły one, mimo grabieży wojsk radzieckich, po wojnie wznowić produkcję. W 1946 funkcjonowały niemal wszystkie przedwojenne fabryki zatrudniając prawie 1 100 pracowników. Praca w nich była głównym źródłem dochodów mieszkańców dlatego przybysze zajmowali domy w centrum Pieszyc by mieszkać jak najbliżej fabryk. Chętnych na zamieszkanie na peryferiach np. w Lasocinie czy Podolinie było zdecydowanie mniej, część tamtejszych domów nigdy nie została zamieszkana, a tym samym po pewnym czasie popadły one w ruinę. Nawet rodziny które zdecydowały się tam zamieszkać w kolejnych pokoleniach przenosiły się do centrum. Proces ten trwa do dzisiaj, mieszkańcom przeszkadza brak komunikacji miejskiej a także brak kanalizacji. W 1978 roku było tu kilkanaście zagród, dziś jest ich zaledwie sześć, ponadto zaledwie dwa gospodarstwa są zamieszkane przez cały rok, w trzecim gospodarze mieszkają od wiosny do jesieni, dwa są domkami do których właściciele przyjeżdżają na weekend.

5. Układ urbanistyczny

Do dziś zachowany jest stary, przejrzysty układ urbanistyczny. Brak już jednak szlaków turystycznych biegnących przez Podolin, oraz zmniejszyła się liczba budynków. Podolin jest osadą założoną wzdłuż drogi prowadzącej z Rościszowa (ulicówka). Po obu stronach drogi znajdują się domy, z tymże po zachodniej jest ich najwięcej co wiązało się z suszeniem włókien bawełnianych. Teren wsi jest zadrzewiony o nachyleniu w kierunku zachodnim. Wszystkie budynki za wyjątkiem jednego (zaznaczonego na mapie, datowanego na 70 lata XX wieku) są datowane na I połowę XIX wieku.

6. Opis architektoniczny

Działka nr 176
Podolin, budynek nr 3

Budynek wolnostojący, jednokondygnacyjny, z zagospodarowanym poddaszem. Obecnie pełni funkcje domu mieszkalnego. Położony przy drodze w centralnej części wsi, brak wokół budynków gospodarczych, posiadłość otoczona metalowym płotem.
Wejście główne od strony wschodniej pośrodku fasady budynku na podwyższeniu. Wejście poprzedzone bocznymi schodami z drewnianą balustradą, od strony fasady dwa otwory okienne, okna w drewnianych framugach, dwa pionowe szprosy dzielą okna na trzy kwatery. Dach dwuspadowy, połać dachowa pokryta dachówką, na połaci dachowej od strony wschodniej trzy mansardy o konstrukcji drewnianej, boczne mansardy zakończone oknami, centralna mansarda z balkonem uwieńczona małym owalnym okienkiem w górnej części kondygnacji.

 
Na kalenicy komin oryginalny, ceglany o przekroju kwadratowym. Więźba dachowa oryginalna. Pierwotnie konstrukcja budynku była drewniana obecnie murowana pokryta tynkiem, drewniane elementy pierwotnej konstrukcji zachowały się w konstrukcji mansardy. Elementy drewnianej dekoracji na elewacji poddasza od strony północnej i południowej.

Działka nr 193
Podolin, budynek nr 5

Budynek wolnostojący, jednokondygnacyjny, z zagospodarowanym poddaszem. Obecnie pełni funkcje domu mieszkalnego. Budynek położony jest przy drodze, posesja ogrodzona jest drewnianym płotem.
Wejście do budynku pośrodku fasady od strony zachodniej. Od strony fasady dwa otwory okienne w drewnianych framugach, okna szprosami podzielone na dwie kwatery. Na wysokości poddasza od strony północnej, po środku ściany jeden otwór okienny w drewnianej framudze, okno szprosami podzielone na sześć kwater, po stronie południowej dwa otwory okienne po środku ściany jeden na wysokości pierwszej kondygnacji, drugi na wysokości poddasza. Okno dolne szprosami podzielone na dwie kwatery, górne na sześć kwater.

 
Więźba dachowa oryginalna. Dach dwuspadowy pokryty dachówką, na połaci dachu od strony fasady znajduje się murowany komin o przekroju kwadratu. Konstrukcja murowana kryta tynkiem. Za budynkiem od strony północnej oraz na terenie posesji po stronie wschodniej znajdują się pomieszczenia gospodarcze.

Działka nr: 191
Podolin, budynek nr 4

Budynek wolnostojący, obecnie pełni funkcje domu mieszkalnego. W budynku można dostrzec dwudzielną konstrukcję: zasadnicza jednokondygnacyjna bryła z zagospodarowanym poddaszem uwieńczona dwuspadowym dachem, oraz mniejsza jednokondygnacyjna dobudówka od strony północnej uwieńczona dachem płaskim.
Wejście do budynku przez dobudówkę od strony południowej (na zachowanych fotografiach widać, że dawniej znajdowało się w centralnej części głównej bryły). Sześć okien od strony fasady w tym cztery na fasadzie głównej bryły, dwa na fasadzie przybudówki, okna w drewnianych framugach, szprosy w oknach dzielą je na kwater w przybudówce i cztery kwatery w głównej bryle budynku.

 

Od strony wschodniej nad przybudówką dwa otwory okienne, obecnie zamurowywane, od strony zachodniej sześć otworów okiennych w tym dwa na wysokości pierwszej kondygnacji, cztery na wysokości stropu. Zachowane fotografie potwierdzają, że dawniej ściana zachodnia budynku zakończona była balkonem wspartym na dwóch drewnianych filarach i otoczonym drewnianą balustradą.
Po stronie zachodniej na wysokości pierwszej kondygnacji znajdowały się dwa otwory okienne po obu stronach balkonu. Obecnie balkon nie istnieje, dawne drzwi balkonowe zostały zamurowane.

 
Więźba dachowa oryginalna. Dach głównej bryły budynku pokryty dachówką, przybudówka kryta jest papą. Na połaci dachu od strony fasady nad dawnymi drzwiami wejściowymi okno w kształcie wolego oka. Konstrukcja murowana, pokryta tynkiem.

Podolin, budynek nr 6

Obecnie trwają prace nad całkowitym odnowieniem budynku, który pełnił funkcję szkoły. Budynek osadzony na pierwotnych fundamentach.

Dawne pomieszczenie gospodarcze na działce nr 197

Budynek znajduje się w centralnej części wsi, położony jest wzdłuż drogi. Obecnie opuszczony i zdewastowany. Konstrukcja murowana, z cegieł o układzie holenderskim. Więźba dachowa oryginalna. Dach dwuspadowy pokryty dachówką oraz blachą. liczne otwory okienne, miejscami zamurowane.

Katalog zabytków

Żaden z budynków nie jest wpisany do krajowego Rejestru Zabytków. Proponujemy objęcie ochroną architektoniczną budynków 176, 191 i 193 ze względu na zachowaną oryginalną bryłę oraz więźbę dachową.
Ochroną powinny zostać objęte także zabytki ruchome będące w posiadaniu p. Anny Szczepańskiej.

Wanna z pierwszej połowy XIX wieku, żeliwna z paleniskiem umożliwiającym podgrzanie wody.

Magielnica z XIX wieku. Z tabliczką posiadającą napis: maschinen Bau. Anstalt A. Grieger (ostatni wyraz nie do odczytania)

 

Waga szalkowa z XIX wieku z odważnikami.